Znaczenie mokradeł

05-02-2022

Co kryje się pod nazwą mokradła?

Moczary, bagna, mokradła, torfowiska, grzęzawiska, trzęsawiska itd., to sporo pojęć, które określają tereny podmokłe. Obszary te charakteryzują się stagnującą lub mało ruchliwą wodą.  Znajdują się one często w obniżeniach terenów ale nie zawsze, z nagromadzeniem utworów mineralno – organicznych lub pokładami szczątków roślinnych. Mogły one powstać naturalnie lub w wyniku utworzenia sztucznych zbiorników wodnych. Mokradła dotyczą także wód słonawych - terenów morskich, których głębokość podczas odpływu nie przekracza 6 m.

Mokradło to słowo używane jest głównie jako odpowiednik angielskiego wetlands związanego z Konwencją Ramsarską (Convention on Wetlands). Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego, zwana Konwencją Ramsarską, została podpisana w Ramsarze 2 lutego 1971 r. Dotychczas ratyfikowało ją 171 państw, które wyznaczyły 2435 obszary wodno-błotne o międzynarodowym znaczeniu i łącznej powierzchni 254 685 425 ha. Wśród nich jest 19 polskich obszarów. Polska jest Stroną Konwencji od 22 marca 1978 r.

Celem Konwencji Ramsarskiej jest ochrona i zrównoważone użytkowanie wszystkich mokradeł poprzez działania na szczeblu krajowym i lokalnym oraz współpracę międzynarodową. Działania te stanowią wkład w osiągnięcie zrównoważonego rozwoju na całym świecie.

Jednoznacznie, aby skutecznie chronić tereny podmokłe, nie można oddzielić mokradeł lądowych (bagien i terenów zalewowych) od śródlądowych ekosystemów wodnych, czy przybrzeżnych wód morskich.

Z kolei w Poradniku ochrony mokradeł, (Pawlaczyk i in 2002), czytamy, że do mokradeł należą

- ekosystemy wodne, do których należą zbiorniki  takie jak: jeziora, zbiorniki zaporowe, stawy, drobne zbiorniki itd.

- cieki: źródła, potoki, rzeki, estuaria oraz kanały i rowy.

-  bagna – czyli mokradła lądowe (terrestrial wetlands), które podzielono dalej na stałe i okresowe. Te pierwsze połączono z torfowiskami, a drugie z terasami zalewowymi rzek (namuliska) oraz innymi obszarami o silnych wahaniach poziomu wód (mułowiska, podmokliska).

Kolejnym pojęciem jakie powinniśmy sobie przyswoić jest pojęcie procesów bagiennych (termin stosowany w gleboznawstwie), które określa gromadzenia się szczątków organicznych w warunkach anaerobiozy (życie w środowisku niezawierającym wolnego tlenu lub jedynie z jego śladami), prowadzącego do akumulacji torfów lub gleb mułowych.

Nieodłącznym terminem kojarzonym z mokradłami jest torf. Jest on substancją organiczną powstałą in situ w odróżnieniu od sedymentów – powstających poprzez osadzanie materii organicznej allochtonicznej (substancje nieorganiczne i organiczne wytwarzane poza granicami danego ekosystemu)  w warunkach bagiennych, zawierający co najmniej 30% martwej materii organicznej. Powstaje z ulegających humifikacji tkanek roślin – na torfowiskach wysokich przede wszystkim mchów torfowców, a na torfowiskach niskich – mchów brunatnych i korzeni roślin naczyniowych, w szczególności turzyc. Natomiast torfowisko  to termin, który biolodzy i gleboznawcy utożsamiają z bagnem torfowym, a geolodzy – z obszarem dawnej akumulacji torfu, czyli złożem torfu.  Termin złoża torfu używany jest najczęściej w rolnictwie i górnictwie torfowym.

Nie mniej jednak wśród torfowisk wyróżnia się:

- Torfowiska niskie– powstające na skutek wolnego przepływu lub stagnowania wód powierzchniowych lub gruntowych. Wykształcają się w obrębie dolin rzecznych lub w odpływowych zagłębieniach terenu.

- Torfowiska wysokie– zasilane przez oligotroficzne wody opadowe, powstające w bezodpływowych zagłębieniach terenu, np. na wododziałach, zwłaszcza gdy podłoże jest słabo przepuszczalne. Mogą również powstać na torfowiskach niskich lub przejściowych, gdy wskutek przyrostu torfu ustaje stałe zasilanie wodami gruntowymi jego górnej warstwy. Ubogie w substancje odżywcze,. Na torfowiskach wysokich powstaje torf mszarny, wrzosowiskowy lub bórbagnowy.

- Torfowiska przejściowe – spotykane w pośrednich warunkach siedliskowych. Zasilane są przez wody opadowe (oligotroficzne) i w pewnym stopniu podziemne i powierzchniowe. Często wykształcają się na obrzeżach torfowisk wysokich. Na torfowiskach tych rosną zbiorowiska mszarno-turzycowe, zastępowane w trakcie sukcesji przez zarośla wierzbowe lub lasy brzozowo-sosnowe.

Mianem bagna można określić ekosystem, w którym procesy bagienne występują regularnie i na przeważającej większości „mokrego obszaru”. Ekosystemy te charakteryzują się występowaniem roślinności bagiennej, to jest takiej, która może potencjalnie tworzyć złoża torfu.

Obszary z mokradłami w Polsce

Obecnie na liście znajduje się 2435 obszarów wodno-błotnych o łącznej powierzchni 254 685 425 ha, z czego w Polsce  znajduje się 19 o łącznej powierzchni 152 964 ha: w tym  6 parków narodowych tj.) Biebrzański Park Narodowy, Park Narodowy Ujście Warty, Słowiński Park Narodowy, Narwiański Park Narodowy, Poleski Park Narodowy, Wigierski Park Narodowy, subalpejskie torfowiska w Karkonoskim Parku Narodowym, Torfowiska Doliny Izery, Stawy Przemkowskie, Ujście Wisły, Polodowcowe Stawy Tatrzańskiego Parku Narodowego i Torfowiska Tatrzańskiego Parku Narodowego oraz 7 rezerwatów przyrody: Jezioro Łuknajno, Jezioro Karaś, Jezioro Siedmiu Wysp, Świdwie, Jezioro Drużno, Stawy Milickie i Bór na Czerwonem.

Dane dotyczące obszarów wodno-błotnych dostępne są na stronie Ramsar

Zatorfienie Polski

W Polsce wg ekspertów w Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie wskaźnik zatorfienia Polski  wynosi 4,07%, a w  granicach terytorialnych Polski znajduje się 49 286 złóż torfowych o łącznej powierzchni 12 726,2 km2.

Obszary o różnym wskaźniku zatorfienia (β) Polski

1. 0,01-1,00%; 2. 1,01-5,00%; 3. 5,01-10,00%; 4. >10,01%

Krzysztof Lipka, Joanna Stabryła UP w Krakowie

Większość torfowisk w Polsce powstała w okresie ostatniego zlodowacenia, jako wynik form wklęsłych, a także w związku z intensywnym zasilaniem dolin wodami podziemnymi. Na obszarze naszego kraju przeważają torfowiska typu niskiego, które stanowią prawie 92%. Największe kompleksy tych torfowisk usytuowane są w dolinie rzeki Biebrzy (ponad 100 tys. ha), w delcie Odry, a także w dolinach rzek Warty i Noteci oraz na Polesiu Lubelskim. Najwięcej torfowisk typu wysokiego znajduje się w północnych rejonach naszego kraju, natomiast największy kompleks tego typu mokradeł występuje w Kotlinie Orawsko- Nowotarskiej (1 800 ha).

Dlaczego są takie ważne punktu widzenia środowiska i klimatu ?

W obecnym czasie, kiedy tak bardzo widoczne są zmiany klimatyczne, szczególnie anomalie związane z wysokimi temperaturami, brakiem lub nadmiarem opadów, zaczynamy zauważać rolę i znaczenie obszarów podmokłych. Mokradła, bagna, tereny zalane itd. mają szczególne znaczenie z uwagi na:

• Zatrzymanie wody w środowisku. Ograniczają jej odpływ i nadmierne parowanie, a następnie powoli, w sposób bezpieczny dla przyrody ją oddają (np. podczas suszy). Zjawisko to nazywamy retencją. Szczególnie ważną rolę odgrywają tu torfowiska, które można porównać do „gąbki” chłonącej wodę. Szczególnie ważne dla rolnictwa.
• Korzystny wpływ na klimat. W mokradłach „uwięziony” jest organiczny węgiel, który tym samym nie przyczynia się do powstawania efektu cieplarnianego.
• Zatrzymywanie biogenów i zanieczyszczeń. Redukcja dopływu składników odżywczych z otaczających pól, spływających przez torfowisko do rzeki może sięgać od 60% do 100%! Oprócz tego naturalnie filtrują wodę, oczyszczając ją i czyniąc bezpieczną do spożycia.
• Hamowanie odpływów i podpiętrzanie wody w mineralnych warstwach wodonośnych, przyczyniając się tym samym do zwiększenia zasobów wód podziemnych.
• Ograniczanie erozji. Bardzo ważną rolę w ograniczeniu erozji spełniają torfowiska i młaki w warunkach górskich, zwłaszcza usytuowane na stromych zboczach dolinek potoków. Roślinność obszarów bagiennych, która przylega do jezior lub koryt rzecznych, redukuje prędkość fali powodziowej, co znacznie zmniejsza rozmiary erozji powierzchniowej w przyległych dolinach.
• Zbiorowiska bardzo dużej liczby najcenniejszych, zagrożonych i wymagających ochrony gatunków roślin i zwierząt. Zwykle są to trudno dostępne tereny i ostoje, dlatego tak wiele gatunków zwierząt o roślin znajduje tam schronienie.
• Ochrony przed powodziami i sztormami. Każdy hektar pochłania ok 14 milionów litrów wody powodziowej To istotne elementy geograficzne, które odgrywają znacząca rolę w procesach hydrologicznych a ich obecność w zlewni powoduje spłaszczenie fali powodziowej nawet do 60-80%.
• Cenne stanowiska naukowe. Na torfowiskach warunkach beztlenowych materia organiczna rozkłada się bardzo wolno, dzięki czemu znajdujące się w torfie szczątki organiczne ulegają utrwaleniu. Umożliwia to naukowcom badającym rośliny w różnych warstwach torfowiska dokładne określenie, jak zmieniał się klimat i zasięgi występowania roślin a nawet jakie gatunki były przez człowieka uprawiane.
• Są to otwarte przestrzenie o wysokich aspektach estetycznych krajobrazu. Świat bagien wraz z jego różnorodnością zbiorowisk roślinnych jest osobliwością krajobrazową z ogromnymi wartościami przyrodniczymi. Są to także naturalne „apteki” dla zwierząt i nie tylko. Wiele gatunków roślin wytupujących na bagnach znajduje zastosowanie w ziołolecznictwie
• To także tereny edukacyjne i rekreacyjne oczywiście w ograniczonym dostępie. Mokradła to siedliska zbiorowości roślinnych i zwierzęcych oraz tereny estetyzujące krajobraz i miejsca dla rekreacji i turystyki

Wielofunkcyjność terenów podmokłych daje odpowiedź, dlaczego powinniśmy je chronić jako bardzo ważny element przyrodniczy. Zachowanie i odtworzenie wszelkich mokradeł powinno być ważnym ogniwem w sterowaniu wszelkimi funkcjami klimatu.

Przy obecnych anomaliach pogodowych, we wszystkich działaniach gospodarczych, w odniesieniu do terenów bagiennych, funkcja hydrologiczna powinna być zawsze uwzględniana w pierwszej kolejności.

 Marta Ceglarek

Materiały Źródłowe:

MIODUSZEWSKI W. 1995. Rola torfowisk w kształtowaniu zasobów wodnych małych zlewni rzecznych. Torfoznawstwo w badaniach naukowych i praktyce. Materiały SeminaryjneIMUZ.

OKRUSZKO H. 1978. Melioracja a zmiany w środowisku przyrodniczym. Rola melioracji w kształtowaniu środowiska przyrodniczego. Konferencja Naukowa, IMUZ Falenty: OKRUSZKO H. 1979. Zasady prognozowania warunków wilgotnościowych w glebach hydrogenicznych według koncepcji kompleksów wilgotnościowo-glebowych. Bibl. Wiad. IMUZ.

ZAJĄC E. LIPKA K. 2005. Wielofunkcyjność torfowisk w środowisku przyrodniczym.

Materiały  Nadleśnictwo Łopuchówko


Źródło
Wielkopolska Izba Rolnicza
http://www.wir.org.pl/